Krzysztof Wyszkowski

Charakterystyczna „wieża” zaraz po Kościele parafialnym to wyróżniający się obiekt w Krasnem. Wjeżdżając głównymi drogami do Krasnego od razu rzuca się w oczy i nie sposób nie zwrócić na nią uwagi . Jej kształt i kolor przyciąga i ma się nieodparte wrażenie jakby zapraszała nas by ją odwiedzić i zarazem odwiedzić Krasne . Na podstawie dostępnych informacji w internecie czy artykułów w różnych publikacjach i broszurkach powstałych na przestrzeni lat wydawałoby się iż wiemy dlaczego i po co powstała wieża w Krasnem. Lecz zagłębiając się w temacie krasińskiej wieży pojawia się dodatkowy obraz miejsca, którego nie tak łatwo uszeregować i opisać . Ponieważ dowiadujemy się iż pełniła wiele funkcji na przestrzeni lat.

A więc była „Wieżą” – przede wszystkim – pawilonem parkowym, przy bramną wieżą wjazdową na teren parku, widokową , ciśnieniową , mieszkalną, punktem orientacyjnym, geodezyjnym, reprezentacyjnym , policyjnym, wojskowym , magazynowy, gospodarczym ,sanitarnym , warsztatem , niestety – ruiną, pomnikiem historii, zabytkiem, punktem nieformalnych spotkań towarzyskich gdy była w ruinie, obiektem westchnień i schadzek randkowych , po kapitalnym remoncie obiektem muzealnym , następnie siedzibą Gminnego Ośrodka Kultury by znowu stać się muzeum . Do każdej wymienionej powyżej funkcji „wieży” można napisać oddzielną historię i to nie krótką .

W tym artykule skoncentruję się na kilku aspektach na pewno nie wszystkich. Można by wypisać jeszcze kilka dodatkowych funkcji , które kojarzą się dla każdego mieszkańca naszej okolicy i to każdą inną . Na przykład dla mnie „wieża” była punktem zbiórek przed meczami wyjazdowymi klubu Iskra Krasne , gdzie pobieraliśmy z wieży stroje i sprzęt sportowy na mecze . Tam też przez pewien czas mieściło się nieformalne biuro klubu. Pod naszą wieżą od pewnego czasu rozpoczynają się i kończą zawody sportowe w bieganiu . Kiedyś na 9 maja „Bieg Zwycięstwa” teraz w ramach cyklu „ Korona Ziemi Przasnyskiej” . Miał też miejsce inscenizacje historyczne chociażby – likwidacja posterunku milicji w Krasnem- czy historyczne gry terenowe uświetniające obchody 650 lecia Krasnego . Obecnie w „wieży” mieści się Muzeum Rodu Krasińskich gdzie kustoszem jest Pan Dariusz Załuski, który oprowadza zwiedzających nie tylko po muzeum ale i po Krasnem . Są wśród zwiedzających częstokroć sławni i lubiani Polacy i goście z zagranicy . Można by jeszcze długo wymieniać i opisywać co się działo i dzieje pod „wieżą” w Krasnem lecz zacznijmy od początku .

Na polecenie Ludwika Krasińskiego – o czym pisałem w artykule „ Park i pałac w Krasnem fragmenty historii” https://osp.wezewo.info/?p=12941 zapraszam do przeczytania i obejrzenia zdjęć– stary siedemnastowieczny park przekształcony został na styl francuski . Nastąpiło to prawdopodobnie w latach 1870-1895 park ogrodzono murem z cegieł i wybudowano według projektu Wincentego Rakiewicza wieżę w stylu neogotyckim usytuowaną przy bramie wjazdowej do parku- tak w skrócie twierdzi Pani Monika Petsch i większość źródeł. Pani Petsch opisywała wieżę w Karcie Ewidencji Zabytków Architektury Budownictwa (i załącznikach do karty) dla Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie dnia 28.12.1981 roku . W takim prostym wstępie można opisać – przyznajmy mało precyzyjnie – okoliczności i datę powstania naszej wieży. Opieramy tą tezę przede wszystkim na podstawie zdjęć , gdyż nie przetrwały dokumenty i plany architektoniczne . Zdjęcia wykonane w roku 1870 ( ze zb. pryw. Janusza Królika AO-A/97) pod umownymi tytułami „Widok na kościół i plebanię z pałacu w roku 1870 ” , „Widok z wieży pałacowej na park i budynek gospodarczy w roku 1870 ” oraz „Biała Stajnia w roku 1870 „. a zdjęciem wykonanym w 1895 roku „Brama Wjazdowa Pałacowa w 1895 r.”, gazeta Wędrowiec, rt1, nr 18, A. Juszczak, 1978, AO – A/97 są te zdjęcia w artykule „ Park i pałac w Krasnem fragmenty historii”.

Na pierwszych tych trzech zdjęciach z 1870 roku nie widzimy ani wieży ani muru na około parku oraz przy budynkach gospodarczych w majątku w Krasnem. Sam park jest skromny i nie widać założeń francuskich . Na zdjęciach dworu krasińskich też nie widzimy założeń parkowych w jakikolwiek stylu . Wyjątkiem może być zdjęcie „Białej Stajni” wykonane w roku 1870 gdzie widzimy elementy alejek i posadzonych krzewów czy drzew. Na pozostałych zdjęciach mamy widok na kościół i plebanię otoczoną murem z cegieł i obrzuconym białym tynkiem plus białe budynki gospodarcze . Na zdjęciu z 1895 roku widzimy wyraźnie wieżę plus budynek mieszkalny i gospodarczy. Obok wieży widzimy także mur i bramę z cegieł. Wychodzi na to że w ciągu 25 lat (to bardzo długi czas jak na warunki nawet końca XIX wieku) budowano mur i wieżę oraz park w stylu francuskim .

Spróbujmy trochę precyzyjnie określić czas wznoszenia wieży i założeń parkowych w interesującym nas czasie . Nieocenionym źródłem informacji na temat czasu budowy wieży i parku – w naszych poszukiwaniach – okazał się naoczny świadek tego wydarzenia czyli Bolesław Prus. W 1877 roku odwiedził „Dobra Krasne” i zanotował w „Kartkach z podróży” swoje wrażenia po tej wizycie. Zwiedził między innymi stadninę, oborę oraz park przy pałacu i tak to opisał „ Budowla ta,-( mowa o pałacu)- jednopiętrowa i żółtawa, leży wśród płaskiego ogrodu, w którym najmniej bystry obserwator z łatwością dostrzec może jedną ławkę w cieniu jakiegoś rozpłakanego drzewa. Trawniki są tak czyste jak niektóre pejzaże z wystawy sztuk pięknych (na jednym z nich ułożono z kwiatów rysunek kotwicy, serca i krzyża), drzew dosyć. Całość tchnie spokojem….”. W tych wspomnieniach widnieje bardzo interesujący nasz zapis cyt: „ „Od strony drogi buduje się obecnie brama wjazdowa, wielka i śliczna jak katedra gotycka lub zamek” . Można więc stwierdzić iż wieża w Krasnem była w 1877 roku już prawie wybudowana i stanowiła ważny element estetyczny zabudowań parkowych .

Park w stylu francuskim charakteryzuje się wieloma szczegółami między innymi żywopłotami ułożonymi w kształcie labiryntu oraz francuskimi pawilonami parkowymi . Na wybór tego stylu niewątpliwie miała wpływ pierwsza żona Ludwika Krasińskiego ( od 1860r.) Elżbieta Krasińska z Branickich ( pierwsza żona poety Zygmunta Krasińskiego) żyła w latach 1820-1876 . Była docenianą malarką tworzyła portrety i obrazy religijne na zlecenie zakonów i kościołów . Moim zdaniem być może pierwotna funkcją, którą miała spełniać trzykondygnacyjna wieża była budowla parkowa zwana „ pawilonem parkowym” w stylu neogotyckim i miała służyć jako pracownia malarska dla Elżbiety. W tym czasie styl neogotycki uważany był za szczególnie właściwy dla budowli w posiadłościach wiejskich. Formy architektury neogotyckiej najpełniej wyrażały idee izolacji, kojarzyły się z pojęciem obronności czy niedostępności dla postronnych. Prace nad nią musiały się rozpocząć na pewno przed 1876 rokiem . Przypomnijmy iż twórca wierzy w latach 1870-1883 przeprowadzał i remontował kościół parafialny w Krasnem a w latach 1874-1877 Wincenty Rakiewicz budował kościół w Opinogórze. Po śmierci Elżbiety 1877 roku przebudował krypty pod kościołem w Krasnem na zlecenie Ludwika Krasińskiego.

Potwierdzenie o pierwotnej funkcji pawilonu może posłużyć fakt iż budynek jest ustawiony w kierunku północny -zachód z wejściem od południowego-wschodu. Szczególnie w okresie letnim we wnętrzu wieży jest bardzo dużo światła. Przez cały dzień przez duże okna słońce oświetla bardzo intensywnie pomieszczenie na wysokim parterze i na piętrach , które mają okna . W takich warunkach nie tylko można pracować – malować lecz także wypoczywać i oglądać widoki co się dzieje na placu przed kościołem w Krasnem . Takie właśnie walory miały spełniać pawilony „francuskie” w parkach przy dworach , gdzie były duże okna i przez to dużo światła . Drugim faktem jest to iż w wieży nie ma przewodów kominowych, ani kominka czy też innych instalacji ( oryginalnych konstrukcji), służących ludziom do ogrzania pomieszczeń .Wydaje się mało prawdopodobne by zostały zlikwidowane podczas dwóch remontów, które miały miejsce . Tak wiem iż mieszkali w wieży ludzie praktycznie od jej powstania do połowy lat 60 XX wieku, ale piece widoczne na zdjęciach były w budowane w konstrukcję oryginalną a przewody kominowe wystawały przez okna lub dziury w ścianach.

Wybaczcie Państwo za postawienie takiej śmiałej tezy nie popartej twardymi dowodami ale mam takie nieodparte wrażenie przebywając w tej neogotyckiej budowli że bliżej jej do pawilonu parkowego niż do domu mieszkalnego.

Na przestrzeni lat do 1895 roku powstał mur oddzielający park od budynków gospodarczych łącząc jego końce właśnie przy wieży przy bramnej , bo tak ją wówczas prawdopodobnie nazwano. Na pewno przystosowano ją do warunków mieszkalnych dla służby dworskiej jak i do rzemieślników pracujących dla majątku. Efekt izolacji, prestiżu i niedostępności wieży , tak szczególny w stylu neogotyckim ,zszedł na jej funkcjonalność i użyteczność.

Pierwsze prace by wieżę przystosować do warunków mieszkalnych mógł się zacząć stosunkowo zaraz po jej wybudowaniu , ponieważ w tym samym czasie lub kilka lat później wybudowano obok niej duży budynek mieszkalny . Mógłby być okres lat 80 XIX wieku .

Na dowód iż wieża była przystosowana do zamieszkania, świadczy fakt iż przez 12 lat mieszkał w niej Marceli Nowotko, , który w latach 1895-1907 przebywał ze swoimi rodzicami Mateuszem i Franciszką w wieży. Rodzice Marcelego byli robotnikami folwarcznymi w Krasnem. Ojciec między innymi otwierał i zamykał bramę wjazdową do parku .

Wówczas oprócz funkcji mieszkalnych wieża spełniała funkcję tarasu widokowego z jej drugiego pietra jak czytamy w niektórych źródłach „ Funkcję taką dla budowli w stylu neogotyckim stosowano chętnie już wcześniej, w 1. połowie XIX w., w parkach krajobrazowych prywatnych rezydencji. „Źródło: Mazowsze, 11-12 (1- 2/98) ze strony Gmina Krasne. W tą wersję śmiem delikatnie wątpić – po jej przebudowie na wierzę ciśnień po roku 1914 i podniesienie o dwa pietra na pewno widoki były i są piękne ale wówczas przed remontem widoki raczej były słabe. Na zdjęciu wieży z 1895 roku widzimy iż taras widokowy na dachu wieży jest na równi z dachem budynku mieszkalnego stojącego obok niej . Drzewa stojące obok wieży są na podobnej wysokości . Już lepszy widok na pewno był z pałacu , który był wyższy i w dodatku stał na delikatnym wzniesieniu , nie mówiąc już o wspaniałych widokach z wieży kościelnej. W czasach powstania wieży już istniało lub powstawało z inicjatywy Ludwika Krasińskiego w Krasnem więcej budynków równych albo wyższych od opisywanej wieży . Na przykład młyn, spichlerz , biała stajnia , pałac , budynek mieszkalny dla służby oraz Ochronka zwana dawniej „czerwonym domkiem”.

Kolejnym etapem w historii wieży była latach 1902-1907 przebudowa parku . Został on ponownie gruntownie przekształcony w stylu krajobrazowym z francuskiego na angielski . Poszerzył się znacznie obszar parku i nie wszędzie był mur odgradzający . Dokonała tego Maria Ludwika Krasińska – Czartoryska zaraz po swoim ślubie . A wieża z bramą stała się jednym z punktów głównych w nowym planie parkowym . Wkrótce zauważono iż wieżę można wykorzystać w bardzo nowatorski sposób robiąc z niej wieżę ciśnień by zaopatrywać w bieżącą wodę nie tylko pałac ale i budynki gospodarcze . Budowa zbiornika na wodę i tym samym podwyższenie wieży miało miejsce w roku 1914 i od tamtej pory stała się czteropiętrowa a jej kubatura urosła do 1100 m³.

O szczegółach architektonicznych wieży dowiadujemy się od Pani konserwator zabytków, Panią Monikę Petsch, która 1981 roku opisała ze szczegółami nasz obiekt oto kilka fragmentów z karty konserwatora zabytków .cytuję (…)” wieża została zbudowana na planie prostokąta, zbliżonego do kwadratu, z przylegającą od zachodu przybudówką na planie prostokąta. Bryła budynku zróżnicowana, składa się z dwóch członów . Głównym dominującym członem jest prostokątna , w partii nadziemnej czterokondygnacyjna wieża, zwieńczona zamurowanym dziś kremelażem . Dach wieży płaski nie widiczny z dołu. W narożu pd-zach. Widoczna wieżyczka. Drugim członem jest dwukondygnacyjna przybudówka przykryta dwuspadowym dachem o kalenicy prostokątnej do ścian wieży. (…) Dalej czytamy (…) kondygnacja parteru wieży została ozdobiona na środku trójbocznym wykuszem, wspartym na ostrołukowym wsporniku, podzielonym w dwóch kondygnacjach ośmioma oknami. Pod wykuszem piaskowy kartusz z herbem „Ślepowron”. Po jego bokach szczelinowe płyciny, w górnym profilowe a u dołu cztery wsporniki. (…)

We wkładce do karty ewidencyjnej zabytków architektury i budownictwa – opisującej przez Panią Petch jest napisane w 1981 roku, iż stalowy zbiornik na wodę znajdujący się na ostatniej kondygnacji należy usunąć i przywrócić tym samym obiektowi funkcję wieży widokowej . Konieczne są także pilne remonty wieży by zachować szczegóły architektoniczne w pierwotnej formie . Naprawić stolarkę okienną na podstawie zachowanych elementów itd. Dobrze że te zalecenia zostały wzięte pod uwagę i mamy dziś piękny zachowany obiekt na skutek dwóch remontów wykonanych na potrzeby otworzenia muzeów.

Taki stan wieży zastała Pani konserwator po tym jak od połowy lat 60 XX wieku stała i niszczała, bo nikt w niej nie mieszkał. Dobrze to widać na zdjęciach wykonanych przez między innymi Pana Janusza Królika z 1967 roku . Przez okres około 30 lat wieża powoli zamieniała się w ruinę o mały włos nie podzieliła losu dworku w Żbikach czy Szlasach.

Przed rokiem 1987 prawdopodobnie z inicjatywy dyrektora Muzeum Okręgowego w Ciechanowie Edwarda Lewandowskigo Ministerstwo Kultury przekazało dotację na wyremontowanie wieży i zamieszczenie w niej – Muzeum Ruchów Postępowych. Przyczyną bezpośrednią tej decyzji było to iż ( jak już wiemy) mieszkał i żył przez jakiś czas w niej Marceli Nowotko. Pieniądze przekazano gminie i do tego dzieła dołączył się ówczesny Naczelnik Gminy Krasne Pan Jarosław Tybuchowski . Koszt remontu wieży oszacowano na około jednego miliona złotych . Usunięto zbiornik na wodę i powstało dodatkowe piętro dla zwiedzających w wieży. Muzeum istniało w latach 1988- 1990 i było z tego co wiem najkrótszym istniejącym muzeum w Polsce. Pomijając fakt okoliczności i przyczyn powstania tego muzeum należy pamiętać i być wdzięcznym osobom zaangażowanym w ten projekt. Ponieważ ich działania sprawiły że wieża ocalała i możemy się nią do dnia dzisiejszego cieszyć .Przykrym i dziwnym epizodem na zakończenie działalności tego muzeum w 1990 roku był fakt iż większość zgromadzonych mebli i obiektów muzealnych zostało wyrzuconych przez okno i dalej na śmietnik. Pozwolę pozostawić sobie tą informację bez komentarza . Od 1990 roku w wieży znajdował się Gminny Ośrodek Kultury w Krasnem , dzięki temu budynek nie popadł z powrotem w ruinę bo miał gospodarza .

Ostatnim wielkim wydarzeniem z „życia” wieży był wielki remont w latach 2012- 2013 całkowity koszt remontu wyniósł ponad milion złoty a 800 tysięcy złotych pochodziło z unijnych dotacji. Gospodarzem wtedy w gminie Krasne był Paweł Kołakowski, który podpisał z Urzędem Marszałkowskim Województwa Mazowieckiego umowę na remont wieży .Wymieniono w niej praktycznie wszystko co można było wymienić wewnątrz – zgodnie z zaleceniami konserwatora zabytków . Pomalowano i odświeżono fasadę budynku, dzięki czemu podkreślono jej walory architektoniczne i historyczne . Jej obecny widok właśnie zawdzięczamy temu remontowi.

W roku 2014 otworzono Muzeum Rodu Krasińskich i to temat na oddzielną historię, która dzieje się na naszych oczach . To jest dodajmy piękna historia i bardzo żywa . Kustosz muzeum Pan Dariusz Załuski gromadzi coraz to nowe eksponaty związane z Krasnem i nie tylko . Nawiązuje kontakty z dalekimi krewnymi rodziny Krasińskich, którzy odwiedzają Krasne i często przekazuj zdjęcia lub inne pamiątki rodzinne . Do muzeum mają zaufanie okoliczni mieszkańcy , którzy oddają do muzeum czasem zaskakujące rzeczy , które jakimś cudem przetrwały zawieruchę dziejów. Watro odwiedzić muzeum w Krasnem i zobaczyć to wszystko na własne oczy .

Na koniec należy podkreślić iż wieża w Krasnem to unikatowy obiekt budowlany na skalę światową . Niema niczego podobnego jeżeli chodzi o architekturę i wykonanie . Jest się czym pochwalić .

Zapraszam do napisania swojej historii związanej z wieżą i przesłania na adres k.wyszkows@wp.pl

Biblioteka

1. „Źródło: Mazowsze, 11-12 (1- 2/98)ze strony Gmina Krasne.
2. Izabela Rajca-Pisz.- „Stadnina Koni Krasne 150 lat tradycji hodowli koni pełnej krwi” ( 2007 rok)
3. „ Mazowsze Krasińskich” pod redakcją – Stanisława Maliszewska, Anna leszczyńska i Alicja Wodzyńska (2014 rok)
4. https://gbpkrasne.pl/muzeum.html
5. Konsultacje Dariusz Załuski
6. Zdjęcia wieży z lat 1967,1968,1976,1977,1978 z Karty – Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie . Archiwum SDZ.1235. I z rejestru zabytków nr 300/81 z dnia 15.10.1981 roku. Nowy numer Rej 166. Autorzy Janusz Królik , W Kochanowski , A Stasiak .
7. Opis z Rejestru zabytków I z rejestru zabytków nr 300/81 z dnia 15.10.1981 roku. Nowy numer Rej 166 M. Petsch 28.12.1981 rok .
8. Zdjęcie wyróżniające 10.03.2025 autor Krzysztof Wyszkowski
9. Wieża przybramna https://zabytek.pl/pl/obiekty/krasne-wieza-przybramna
10. Dokumenty Zabytku https://zabytek.pl/pl/obiekty/krasne-wieza-przybramna/dokumenty/PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_14_EN.315378/1
11. https://wiezecisnien.eu/mazowieckie/krasne/
12. https://dipp.info.pl/baza-dipp/mazowieckie/powiat-przasnyski/gmina-krasne/palac-krasne
13. Miejsca, które warto odwiedzić. Krasne i Muzeum Rodu Krasińskich lut 3, 2024 Infoprzasnysz https://www.infoprzasnysz.com/miejsca-ktore-warto-odwiedzic-krasne-i-muzeum-rodu-krasinskich/
14. https://www.wiezacisnien.eu/2024/02/krasne-wieza-cisnien.html?m=1
15. krasne.pl https://www.krasne.pl/archiwum/krasne.pl/135-Remontwiey.html
16. https://gbpkrasne.pl/muzeum.html Gminna Biblioteka Publiczna
17. https://samorzad.gov.pl/web/powiat-przasnyski/wakacje-w-gminie-krasne
18. Tygodnik Ostrołęcki „Krasne ma się czym pochwalić” https://plus.to.com.pl/krasne-ma-sie-czym-pochwalic/ar/10674764
19. https://www.kaczorowska.com/galeria/czl/13.pdf