. Plany i zdjęcia pałacu (według projektu Zygmunta Rospendowskiego i Adolfa Schimmelpfenniga) wybudowanego dla Ludwika Krasińskiego w latach 1860-1862 – materiał z archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków delegatury w Ostrołęce.

Początki układu budynków i elementów krajobrazu w Krasnem, czyli tzw. założeń architektonicznych, niestety w większości opierają się na domysłach. Tylko ewentualne badania archeologiczne lub odkrycie nieznanych zapisów w kronikach mogłyby wyjaśnić prawdę, jak to było. Jednak na podstawie dostępnych źródeł można pokusić się o określenie prawdopodobnej historii dworu i parku. Wiadomo, że budynek kościoła drewnianego istniał już w XIV wieku, pierwsza pisemna informacja pochodzi z 1380 r..

W czasach średniowiecznych budynek kościoła często był połączony z dworem lub stał bardzo blisko dworu i był połączony z nim budynkiem gospodarczym. Prawdopodobnie tak też było w Krasnem. Drewniany kościół i dwór stanowił jeden kompleks budynków, w którym mieszkał ksiądz proboszcz (raczej dojeżdżający tylko na większe święta) i dziedzic lub zarządca majątku. Po prostu tak było taniej i prościej a jednocześnie podkreślało to status osoby mieszkającej blisko „Sakrum”. Mieszkańcy folwarku musieli to jednoznacznie rozumieć, kto ma władzę i od kogo. Jest informacja, że już w XIV wieku w drewnianym kościele chowano zmarłych z rodziny Korwin-Krasiński. To znaczy, że pod podłogą kościoła już wtedy może pogrzebane były zwłoki założycieli rodu Krasińskich, najstarszej z linii tak zwanej starej. Ten zwyczaj był rozpowszechniony w całej niemalże Europie, kto był pochowany blisko kościoła ten w przekonaniu ówczesnych miał większe szanse na zbawienie. W początkowych latach istnienia kompleksu zabudowań kościelno-dworskich parku raczej nie było.

W 1477 r. Mikołaj z Krasnego, syn Sławka stolnik ciechanowski, powiększył kościół drewniany „znacząco go rozbudowując”, może też powiększył dwór i budynki gospodarcze? Nie wykluczone, że już wtedy przy tej rozbudowie powstał pierwszy dwór oddalony lekko od kościoła. W tym samym roku Mikołaj zakupił pobliską wieś Wolę Krasińską, co świadczy, że był on człowiekiem majętnym i stać go było na pobudowanie dworu. Na początku 1570 roku kościół drewniany spłonął i zapewne dwór i cała wioska. Pożary takich obiektów były wówczas nie do ugaszenia. Potwierdzeniem tego mogą być tylko nowe odkrycia archeologiczne. Niestety nie prowadzi się takich prac w Krasnem, a szkoda, bo moim zdaniem jest wiele rzeczy do odkrycia, np.: miejsce ukrycia bursztynowej komnaty, tajemniczy tunel łączący pałac z kościołem, miejsce ukrycia przez hitlerowców prawdopodobnego masowego grobu obywateli polskich pochodzenia żydowskiego, którzy w 1940 r. rozbierali pałac Krasińskich i budowali willę Kocha, a później słuch po nich zaginął.

W latach 1570-1575 biskup krakowski Franciszek Krasiński oraz jego bracia Andrzej i Wojciech zbudowali murowany kościół i może drewniany dwór–plebanię. Budowniczowie kościoła musieli przecież gdzieś mieszkać. Z potwierdzonych kilku źródeł na pewno wiadomo, że za życia Jana Kazimierza Krasińskiego (1607-1669) (z linii Krasińskich tzw. podskarbich) powstał dwór drewniany (może obronny?), tam gdzie obecnie znajdują się ruiny poniemieckiej willi Kocha. Na początku XVII wieku powstał fundusz na utrzymanie w Krasnem proboszcza, 4 wikariuszy, 7 muzyków, organisty i zakrystiana. Później, pod koniec XVII wieku, prawdopodobnie w budynku przy kościele zamieszkali Kanonicy Regularni z Czerwińska nad Wisłą, którzy przebywali tu w latach (1619)1681 – 1879. Może to za ich sprawą powstał pierwszy ogród przykościelny?

Park w Krasnem utworzono prawdopodobnie w pierwszej połowie XVII wieku, za czasów Jana Kazimierza Krasińskiego, kiedy to zbudowano dwór drewniany. Początkowo od dworu do kościoła prowadziła aleja składająca się z drzew i krzewów – tak z układu drzew wnioskowała konserwator zabytków Monika Petsch. Park był wtedy w stylu barokowym–francuskim. Skąd taki styl, spróbuję to wyjaśnić. Już wtedy – tak sądzę – każdy szanujący się magnat, by móc zaprosić równych sobie, musiał pochwalić się nie tylko dworem, ale i parkiem, który otaczał dwór. Na tworzenie parków bardzo silnie oddziaływały wpływy francuskie, za sprawą przede wszystkim dworu królewskiego. Królową Polski była pochodząca z Francji Ludwika Maria Gonzaga, żona Władysława IV oraz Jana Kazimierza.

Drugą żoną Jana Krasińskiego była Amata Andrea Andrault de Langeron (zmarła w roku 1663, jej nagrobek znajduje się w kościele w Krasnem). Na królewskim dworze pełniła ona zaszczytną funkcję starszej pokojowej Królowej Ludwiki Marii. Dzięki tej funkcji znała wszystkich artystów, projektantów, muzyków oraz ważnych i wpływowych ludzi na dworze. Może to za jej sprawą poczyniono na modę francuską pierwsze prace parkowe w Krasnem? Prace nad dworem i parkiem kontynuował Jan Dobrogost Krasiński (1639-1717), który w młodości studiował we Francji i Holandii, a później rozbudował kościół, powiększył park, wyraźnie wzmocnił założenia ogrodowo-parkowe towarzyszące osi kompozycyjnej pomiędzy dworem a kościołem. Stało się to pod koniec XVII w. Przez cały wiek XVIII w parku i w dworze praktycznie nic się nie działo. Ale w kościele, wykonano bardzo dużo prac (między innymi piętrową zakrystię), które sfinansował Błażej Jan Krasiński (zmarł w 1759 r.). . Krasińscy przebywali bardzo rzadko w Krasnem. Krasne w połowie wieku przeszło na linię ordynacką. Nawet otrzymany w 1754 r. od króla Augusta III przywilej na założenie miasta, nie wykorzystał należycie Michał Hieronim Krasiński (1712-1784). Co za stracona szansa na rozwój lokalny. Z tego okresu pochodzą widoczne ślady regulacji ulic i działek w Krasnem. . Następnym wielkim budowniczym w rodzinie Krasińskich był w XIX w. August Krasiński (1797-1857), który rozbudował Krasne i ustanowił tutaj swoją siedzibę. Niektóre budynki, które zbudował stoją do dziś, np.: spichlerz, który razem z oficyną (na południowo- wschodnim skraju parku) są najstarszymi budynkami murowanymi w Krasnem, po kościele i plebanii, którą zbudowano w 1799 r. August zbudował koszary dla zbrojnej służby dworskiej (rozebrane w latach 60. XX wieku) oraz zajazd (dwór) w stylu klasycystycznym. Powiększył tym znacznie park. Prawdopodobnie zbudował on także dworek w Żbikach.

Kolejnym właścicielem Krasnego był Ludwik Józef Krasiński (1833-1895), który w w latach 1857-1862 zbudował w parku pałac (według projektu Zygmunta Rospendowskiego i Adolfa Schimmelpfenniga) i drewniany budynek gospodarczy, który miał służyć jako mieszkanie dla służby oraz mieścić pralnię, kuchnię i spiżarnię.

Pałac w Krasnem można by zaliczyć do asymetrycznej, nieregularnej, rozczłonkowanej, o zmieniających się wysokościach, lecz niezwykle funkcjonalnej architektury XIX wieku. Bryła pałacu składała się z dwukondygnacyjnego nieznacznie wystającego ryzalitu środkowego (dwukondygnacyjnego i jednokondygnacyjnego) skrzydeł bocznych, zakończonych silnie wystającymi czterema ryzalitami bocznymi …). Wnętrze pałacu rozplanowano bardzo funkcjonalnie. Popularne w tym typie architektury połączenie elementów marmurowych z drewnianymi znalazło tutaj zastosowanie w drewnianych werandach. To cytaty opisu z karty z Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora zabytków w Warszawie M. Petsch, która do opisania pałacu korzystała z Archiwum Głównego Akt Dawnych, Arch. Pub. Potockich. Syg.363. Po pałacu Krasińskich pozostały jedynie fotografie i między innymi klamki do drzwi, które można oglądać w Muzeum Rodu Krasińskich w Krasnem.

Jedyna wzmianka na temat parku pochodzi z około 1895 r., gdzie napisano, że w 1864 r. ufundował tu nowe założenia pałacowo-parkowe, a „park jest urządzony w stylu francuskim i nie posiada starodrzewia”. Można więc wnioskować, że stare drzewa zostały wykarczowane i że stanowiły one budulec do nowych inwestycji. Na polecenie Ludwika stary, siedemnastowieczny park został powiększony o nowe kompozycje i przekształcony na nowoczesny, otoczony ceglanym murem z neogotycką bramą wjazdową, za którą droga zataczając łuk wiodła do pałacu. Brama ta powstała w latach 1870-1895, a dodatkowe piętro wzniesiono w 1914 roku. Należy podkreślić, że wszystkie najważniejsze inwestycje w majątku zbudowano za czasów hrabiego Ludwika Krasińskiego, a w najbliższej okolicy lasów było mało i drewno trzeba było dowozić, prawdopodobnie z lasów w Suchem. Cegły dowożono prawdopodobnie z cegielni w Węgrzynowie. W roku 1857 hrabia Ludwik założył obok parku jedną z najstarszych, znaną nie tylko w Polsce, stadninę koni pełnej krwi angielskiej. Podstawą hodowli były znakomite klacze importowane z Anglii. Stadnina ta istniała do II wojny światowej.

Jest prawdopodobne, bo nie ma wzmianki na ten temat, że w tamtych czasach parkami z reguły zajmowały się żony i matki możnych, ale w opisach wymieniani są tylko panowie. Koronnym przykładem tego twierdzenia jest niewątpliwie córka Ludwika Krasińskiego księżna Maria Ludwika z Krasińskich Czartoryska (1883-1958), kolejna właścicielka Dóbr Krasne. W latach 1902-1907 park został ponownie gruntownie przekształcony w stylu krajobrazowym. Projekt koncepcyjny założenia krajobrazowego wykonał Walerian Kronnenberg (1859-1939). W tym samym czasie powstała również nowa zachodnia część parku, na której kompozycję składały się dwa stawy w kształcie liter D i K (skrót od Dobra Krasne) otoczone aleją grabową o całkowitej długości około 1600 m. Na zlecenie Ludwiki Czartoryskiej prace parkowe zaplanował i nadzorował Franciszek Szanior (1853-1945). W latach dwudziestolecia międzywojennego w parku wykonywano tylko prace porządkowe, do których zatrudniano wiele osób i to nie tylko z majątku, ale i z sąsiednich wsi, np.; z Wężewa. Moja babcia Sabina Błaszczak, jako młoda dziewczyna, pracowała w parku, między innymi przy pielęgnacji i zbieraniu truskawek, za które otrzymywała godziwe wynagrodzenie. W roku 1940 Niemcy rozebrali pałac i białą stajnię w parku, a konie wywieźli do Niemiec. W ich miejscu wybudowali nowoczesną willę Ericha Kocha, z betonowymi schronami w podpiwniczeniu i dwie mniejsze stajnie. W parku zbudowali również basen. W styczniu 1945 r. wycofujące się wojska niemieckie zburzyły tę willę ładunkami wybuchowymi. Do dziś w zachodniej części parku pozostały tylko zwaliska betonowej konstrukcji. Po II wojnie światowej w 1945 r. z byłych Dóbr Krasne utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne (PGR) i Spółdzielcze Kółko Rolnicze (SKR). PGR było właścicielem parku i „zajmowało się” nim, lub jak kto woli zostawiło sobie samemu aż do 1987 roku, kiedy to odtworzono stadninę koni wyścigowych. Nie były prowadzone żadne prace zabezpieczające ani konserwatorskie, z wyjątkiem oczyszczania stawów. W okresie powojennym z ruin pałacu i z parku wyszabrowano wszystko, co tylko się dało i mogło być przydatne. Słynnym w okolicy przykładem było pobieranie na spławiki do wędek korka z kory z dębów korkowych, co doprowadziło do niemal całkowitego zniszczenia tych drzew. Kolejnym przykładem była głośna sprawa tzw. „łowców jemioły”. Na początku lat 2000. do parku wtargnęli dwaj mieszkańcy Długosiodła, z piłami do cięcia drzew i wycięli trzy zabytkowe lipy, na których znajdowała się jemioła. Policjanci z Krasnego, razem z konserwatorem zabytków, ustalili szkodę w wysokości przeszło 120 tys. zł, co w tamtym czasie wydawało się ogromną sumą. Od tamtego zdarzenia nie odnotowano większych aktów wandalizmu w parku.

W 1993 roku stadninę koni wraz z parkiem przejęła Agencja Własności Skarbu Państwa.

Dopiero po prawie 13. latach po II wojnie światowej park i pobliskie budynki stały się obiektami zainteresowań wojewódzkiego konserwatora zabytków. Jego pracownicy kilkakrotnie odwiedzali Krasne i opisywali park i budynki.Po raz pierwszy przyjechali 25.01.1958 r.  i wtedy zapadła decyzja o wpisanie parku i jego założeń do rejestru zabytków . Zdjęcia parku wykonał wtedy M. Szymański. Zinwentaryzowano wówczas zespół zabudowań gospodarczych i mieszkaniowych oraz park. Zdjęcia do dokumentacji zrobiła wcześniej, tj. 8.04.1954 r. B. Bieniewska. W dokumentacji z tamtego okresu są też zdjęcia J. Żetłowskiego. W roku 1968 był w Krasnem L. Majdecki i też inwentaryzował budynki. Następne dokumenty z 20.01.1975 r., opisane przez H. Olenderek z zespołem, informują o inwentaryzacji zieleni w parku. W 1977 r. i w 1981 r. (dokładnie 28 grudnia) kartę zabytków, z której będę cytował poniżej opis obiektu, opisała Monika Petsch. Z karty ewidencyjnej Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z 28 grudnia 1981 roku, którą otrzymałem w lutym 2024 roku, wynika, że:

W parku powinny zostać przeprowadzone prace pielęgnacyjno-porządkowe. Przy pracach tych należy wziąć pod szczególną opiekę aleję grabową, dukty widokowe oraz stawy. Należy także wykonać żwirowe trakty piesze oraz zaprojektować zgodne z charakterem całości ławki parkowe. Mur wymaga remontu i wymiany zniszczonych przęseł. W partiach niewłaściwe remontowanych betonem należy przywrócić pierwotny wygląd ogrodzenia /czapka/ ceglana. To są wytyczne konserwatora zabytków M. Petsch. To jest gotowy przepis dla właściciela parku i Stadniny Koni Krasne, co trzeba uczynić najpierw by odnowić park. Następnie M. Petsch napisała w karcie ewidencyjnej: Stan zachowania drzewostanu jest średni. Wieloletnie zaniedbania spowodowały, że wiele drzew jest suchych, zwalonych, połamanych o uschniętych pniach oraz chorych. Niekontrolowany przyrost samosiewów spowodował w wielu miejscach nadmierne zagęszczenie. Mur otaczający park zniszczony w części pn. z licznymi ubytkami. Niektóre przęsła na skutek uszkodzeń przewróciły się a inne pochylone, grożą wywróceniem. Od tych zapisów minęło 43 lata, a wciąż są aktualne. W karcie ewidencyjnej znajduje się kilka pięknych opisów, np. Istniejący drzewostan stanowi wielogatunkowy zespół drzew liściastych z domieszką drzew iglastych. Wiek drzew jest zróżnicowany od kilkuletnich siewek do pojedynczych kilkusetletnich dębów …. Występują także okazy flory ze strefy śródziemnomorskiej, Kaukazu oraz Kanady.

Według Doroty Sikory i Anny Śnieguckiej, które we wrześniu 1993 r. opracowały Ewidencję Zabytkowego Założenia Pałacowo Parkowego w Krasnem, w dziejach parku należy wyróżnić następujące główne fazy rozwoju: pierwszy – okres barokowy, trwający od początku do XIX wieku, drugi – park krajobrazowy ukształtowany w pierwszej połowie XIX wieku, trzeci – park krajobrazowy z początku XX wieku, czwarty – okres powojenny. Całość parku składa się z trzech części: pałacowa, środkowa i stawowa, o łącznej powierzchni 17 ha. Najstarsza część przed pałacowa składa się z dwóch wnętrz ogrodowych o charakterze polan parkowych, z których jedno – od północy – pełniło funkcję podjazdu pod pałac, a drugie – od południa – stanowiło część bardziej kameralną o charakterze salonu ogrodowego.  Wjazd do rezydencji akcentuje neogotycka baszta sygnalizująca z daleka obecność i wjazd do pałacu. Część środkowa sąsiadująca z kościołem składa się z jednej wielkiej polany otoczonej zwartymi nasadzeniami różnorodnych form drzew liściastych i iglastych oraz jednej małej polany. Na jej obrzeżach znajduje się grota. Część stawową wypełniają dwa duże stawy, z których jeden posiada kształt litery D a drugi K, co stanowi symboliczny monogram Dóbr Krasne. Stawy otoczone są szpalerem grabowym. Pierwotnie park służył głównie do spacerów i przejażdżek konnych.

Drzewostan w parku w Krasnem składa się głównie z gatunków krajowych, odpowiadających miejscowym wymaganiom oraz z gatunków obcego pochodzenia. Na uwagę zasługują między innymi: miłorząb, leszczyna turecka trójigliczna, korkowiec amurski, jodła kalifornijska, kasztan jadalny. Występują też formy ogrodowe, jak np.: klon kulisty, olsza czarna strzępolistna, jesion zwykły, topola piramidalna, dąb piramidalny.

W 1993 roku na terenie parku znajdowało się 57 drzew posiadających wiek i wymiary „pomnikowych”, ale żadne z nich w tamtym czasie nie było uznane za pomnik przyrody. W 1975 roku spisano wszystkie drzewa. W roku 1993 zaktualizowano tę listę. Wynika z niej, że w parku było ich ponad 15 tysięcy.

Z powyżej przedstawionych prac wynikają podobne wnioski, które wskazują na to, że cały zespół parkowo-pałacowy, razem z częścią gospodarczą, należałoby objąć ochroną konserwatorską. Należałoby też objąć park ochroną krajobrazu i ochroną ekologiczną. Zasadniczymi przeszkodami dotychczasowego braku ochrony tak dużego parku są niewątpliwie olbrzymie koszty jego ewentualnej rewitalizacji i bieżącego utrzymania oraz niewymierne korzyści z niego dla społeczeństwa. Czy społeczeństwo polskie aktualnie stać na tak duże wydatki, przy wielu innych, ważniejszych potrzebach w regionie?

Prawie 80 lat zaniedbań parku spowodowało wiele nieodwracalnych szkód i strat. Park jest obiektem żywym, ciągle zmieniającym się, bez systematycznej opieki „dziczeje” i traci swoje walory. Podobnie jak każdy organizm żywy starzeje się i zbliża do kresu swego istnienia. Naszym obowiązkiem jest dbać o niego, by przetrwał jak najdłużej, bo szanse na rewitalizację i objęcie go pełną ochroną wydają się niewielkie.

Bibliografia

1. M. Holewiński, Studium historyczno-konserwatorskie zespołu parkowego w Krasnem, 1991

2. R. C. Gallera, W. Łukaszewski, J. Furmańczyk, Kalendarium wydarzeń Wielkiej Wojny na Mazowszu Północnym 1914-1915 ze szczególnym uwzględnieniem powiatu makowskiego,  Maków Mazowiecki, 2021

3. M. Dymek, M. Laube, M. Petsch, A. Stasiak, PP Pracownie Konserwatorskie Zabytków Oddział Warszawski Pracownia Dokumentacji Naukowo-historycznej, Krasne dawny zespół pałacowo – parkowy, Warszawa, 1978

4. D. Sikora, A. Śniegucka, Ewidencja Zabytkowego Założenia Pałacowo- Parkowego w Krasnem, gm. Krasne, woj ciechanowskie, Warszawa, 1993

5. http://www.krasne.pl/asp/start,0)

6.Gmina Krasne – Portal Samorządowy

7. A. Chlewicka, Księgozbiór Parafialny z Krasnego w świetle XVIII-wiecznych inwentarzy, 2007, http://repozytorium.ukw.edu.pl//handle/item/5909

8. http://www.krasne.pl/asp/ruiny-willi-ericha-kocha,132,1

9. M. Wardzyński, Parafia Krasne pw. św. Jana Chrzciciela „ Kościół w Krasnem jako cenny zabytek woj. mazowieckiego oraz diecezji płockiej”, https://parafiakrasne.pl/

10. Archiwa Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków delegatury w Ostrołęce – S.O.Z. – A/87, S.O.Z-1232,1233,1234,1235,1246

11. Archiwum Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków NR – 60

12. Zdjęcia z parku: M. Szymański, B. Bieniewska, ze zbiorów Muzeum Rodu Krasińskich w Krasnem, kolekcja prywatna J. Królika, A. Śniegucka, W. Kochanowski

13. Dworek w Żbikach – nasze dziedzictwo, które legło w gruzach – https://osp.wezewo.info/?p=11684

14. Fot. przewodnie ze zbiorów Muzeum Rodu Krasińskich w Krasnem

Korekta, zmiany redakcyjne, uzupełnienia i zakończenie artykułu: Kazimierz Kozłowski