W 100 rocznicę odzyskania niepodległości przez naszą Ojczyznę serdecznie zachęcam do lektury kolejnego z cyklu artykułów o początkach i świadkach naszej niepodległości.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku nasi przodkowie znaleźli się w nowej rzeczywistości prawnej i państwowej.  Wcześniej, jak wiemy, był na naszych terenach zabór rosyjski i obowiązywało prawo dekretów i ukazów carskich. Notarialne zapisy gruntów, spadków i innych dokumentów, pisane po rosyjsku, były nadal w mocy prawnej. Większość naszych obywateli była niepiśmienna, co pogarszało chaos informacyjny i prawny. W tej rzeczywistości ustawy sejmowe młodego państwa Polskiego dotyczące zniesienia stanu szlacheckiego oraz jednocześnie tak zwanych serwitutów i wiele innych nowych rozporządzeń prawnych budziły niepokój. Dzięki dokumentom z Archiwum Państwowego w Warszawie Oddział w Mławie, przedstawiającym Orzeczenia Okręgowej Komisji Ziemskiej z 1926 i 1928 roku, możemy prześledzić niektóre aspekty tamtego czasu, pełnego rozliczeń z przeszłością pańszczyźnianą i rozbiorową. To wydarzyło się tylko i aż 100 lat temu.

Na uwagę zasługują stosowane w tych Orzeczeniach jednostki długości – „cale”, „stopy” i ich spolszczona pisownia „futy” (od ang. foot), oraz objętości, jak na przykład: ”parokonne fury”, „stopy sześcienne”.

k.wyszkows@wp.pl

SERWITUTY

Serwituty, serwitut, to słowa coraz mniej popularne i coraz mniej znane, prawie historyczne. Wywodzą się od łacińskiego „servitus” znaczącego „służenie”, w sensie ograniczonego prawa do korzystania z cudzej nieruchomości w określonym zakresie.

Serwitut, zwany również służebnością był pojęciem określającym uprawnienia chłopów do ograniczonego korzystania z pobliskich lasów, łąk, pastwisk, rzek, stawów, jezior, torfowisk, dróg, kopalni piasku, żwiru, gliny i wapienia – pierwotnie królewskich lub dworskich – w późniejszych czasach państwowych lub prywatnych. Uprawnienia takie były nadawane chłopom od początku XIII do początku XX w. Początkowo miały one nazwę „wolności” – w dzisiejszym znaczeniu „zezwoleń” lub pozwoleń” – i były oparte na zwyczajach, umowach ustnych lub dokumentach.

Serwituty obejmowały osiem kategorii uprawnień:

Serwituty pastwiskowe:

a) pasanie na ugorach i ścierniskach,

b) pasanie na łąkach,

c) pasanie na specjalnych pastwiskach, ugorach, zaroślach, błotach itd.,

d) pasanie w lesie.

Serwituty leśne:

a) otrzymywanie drzewa budulcowego,

b) otrzymywanie żerdzi do dachów i płotów,

c) otrzymywanie drzewa opałowego,

d) ścinanie uschłych drzew, obcinanie i obłamywanie gałęzi,

e) zbieranie suchych gałęzi,

f) karczowanie pni,

g) grabienie ściółki,

h) zbieranie grzybów, jagód, żołędzi itd.

Prawo łowienia ryb w stawach i jeziorach.

Prawo czerpania wody i prawo wodopoju.

Prawo kopania piasku, gliny, wapna itd.

Prawo kopania torfu.

Prawo moczenia lnu.

Prawo przegonu i przejazdu.

Serwitut wpisany do tabeli likwidacyjnej lub aktu nadawczego mógł być przywiązany:

1) do wszystkich osad danej wsi – (serwitut gromadzki),

2) do pewnej części osad danej wsi – (serwitut grupowy),

3) do pojedynczej osady – (serwitut indywidualny).

Nadawanie serwitutów było często związane z dobrą wolą dziedziców. Na mocy uchwały sejmowej z 1830 roku tylko służebności oparte na umowie i przywilejów wpisanych do akt hipotecznych były nienaruszalne, wszelkie inne mogły być kasowane lub zmieniane przez dwór. W części zaboru rosyjskiego (tzw. ziemie zabrane) przeprowadzono w 1861 uwłaszczenie chłopów na mocy ogólnorosyjskiej reformy uwłaszczeniowej. W Królestwie Polskim dopiero po wybuchu powstania styczniowego, w marcu 1864 carat ogłosił uwłaszczenie chłopów.  Było ono korzystniejsze dla chłopów niż uwłaszczenie w Rosji, chłopi otrzymali grunty uprawiane i dzierżawione przez siebie, mogli też domagać się zwrotu pól, z których usunięto ich po 1846 (ukaz czerwcowy), bezrolni otrzymali niewielkie działki z dóbr państwowych.

Przykładowy serwitut gromadzki dotyczący Wężewa, zapisany w księdze hipotecznej, wyglądał następująco:

„Na folwarku Wężewo jest uwłaszczonych 21 osad włościańskich. Wszystkie osady I i II oddziału mają prawo otrzymywać corocznie z lasów Suche należących do tego folwarku na naprawę budowli 42 sosny 10 calowej średnicy wysokości 3 łokcie i 84 drągi a oprócz tego każda osada tych oddziałów ma prawo otrzymywać z lasów wyżej wymienionych co Niedziela w Sobotę po 1 furze zbieraniny, lecz przy tem nie wolno im używać siekiery.

Wciągnięto stosownie do postanowienia Wydziału Hipotecznego z dnia 26 października 7 listopada 1873 roku.”

[„Niedziela” w tym serwitucie pochodzi z języka rosyjskiego i oznacza „tydzień”].

Z artykułu Waldemara Łątkowskiego pt.” Serwituty w powiecie makowskim i ich likwidacja” [NOTATKI PŁOCKIE, 2004, 2/199, tabela na stronie 5] dowiadujemy się, że wszystkie osady (21) w Wężewie miały również serwitut pastwiska nadany przez hrabiego Ludwika Krasińskiego z Krasnego.

W Królestwie Polskim zniesiono serwituty w większości gospodarstw do 1912 roku – chłopi uzyskali za nie łącznie ok. 340 tys. ha ziemi. Ostatecznie na terenach byłego zaboru rosyjskiego serwituty znikły w okresie międzywojennym, na zasadzie dobrowolnych umów lub przymusowo, głównie w latach 1926–1932.  Podstawę prawną likwidacji serwitutów stanowiła Ustawa z dnia 7 maja 1920 roku.

Nieliczne serwituty leśne funkcjonują w dalszym ciągu, np. w miejscowości Ostrowy nad Okszą, w Wąchocku i w gminie Kamienica w powiecie limanowskim.

Obszerne i ciekawe opracowanie o serwitutach i ich likwidacji przedstawił Bolesław Giliczyński w książce pt. „Likwidacja serwitutów na zasadzie Ustawy z dnia 7 maja 1920 roku”.

Artykuł zainspirował Krzysztof Wyszkowski a opracował Kazimierz Kozłowski

Czerwiec 2018 r.

Odpisy dokumentów archiwalnych dotyczących serwitutów w Wężewie

==================================================================

Warszawa, dnia  2.VII.1926 rok

Nr sprawy R.61/26.

Orzeczenie.

Okręgowa Komisja Ziemska w Warszawie na posiedzeniu jawnym w dniu 16 kwietnia 1926 roku, w składzie:

Przewodniczący- Prezes OUZ. St. Rosłaniec

Delegat Ministerstwa Sprawiedliwości- ……………….

Del. Min. R. i D.P- ……………………………………

Del. Wojewody Warszawskiego – ……………………….

Del. Prezesa OUZ – St. Wypuszek

Przedstawiciele rolników

Od większej własności – S. Piłsudski

Od małej własności – A. Karniewski R. Onyszko i St. Gajny

Od bezrolnych Wł. Domiński

Sekretarz –L. Jaworska

Rozpoznała skierowaną przez Okręgowy Urząd Ziemski w Warszawie przy piśmie z dnia 15 marca 1926 r. za Nr R.1238 sprawę w przedmiocie zarządzenia przymusowej likwidacji serwitutów wsi Wężewo, gm. Zalesie, pow. Ciechanowskiego, obciążających dobra ziemskie Krasne z przyległościami.

Przedmiot i okoliczności sprawy.

Z dnia 21 listopada 1925 r. administrator dóbr Krasne z przyległościami, Mieczysław Lelesz, działający w imieniu i na rzecz Ludwiki Czartoryskiej, właścicielki tych dóbr, na mocy plenipotencji, zeznanej w dniu 6 lipca 1920 r. u notariusza Zygmunta Wasiutyńskiego w Warszawie Nr 1960 w podaniu złożonym do Powiatowego Urzędu Ziemskiego w Ciechanowie, wyraził żądanie przeprowadzenia w drodze przymusu likwidacji serwitutu opałowego i budulcowego, obciążających lasy „ Suche” w pow. Makowskim położone, wchodzących w skład dóbr Krasne a przysługującego osobom tabelowym Nr. Nr. 2, 3 i ½ Nr. 11 wsi Wężewo, gm. Zalesie pow. Ciechanowskiego. Do powyższego podania załączył petent wszystkie dokumenty, wymagane par. 39 Rozp. Prezesa b. Głównego Urzędu Ziemskiego z dnia 14/XII 1922 r.

Po otrzymaniu powyższego podania Komisarz Ziemski na pow. Ciechanowski za pośrednictwem Urzędu Gminy Zalesie zawiadomił strony o dniu przybycia do wsi Wężewo dla przeprowadzenia wstępnego dochodzenia. Na wezwanie Komisarza Ziemskiego w dniu 30/XI 1925 r. stawiły się strony oraz świadkowie, wymienieni w odnośnym protokóle. W obecności stron i świadków Komisarz Ziemski

1/ stwierdził, że żądanie o przeprowadzenie likwidacji serwitutów, zawarte w podaniu administratora dóbr Krasne, w skład których wchodzą i lasy Suche, położone w powiecie makowskim, zgodne jest z przepisami ustawy z dnia 7/V. 1920 r. ze zmianami wprowadzonymi Ustawę z dnia 7 kwietnia 1922 roku, że do podania tego dołączone przepisane załączniki.

2/ sporządził imienną listę osób uprawnionych do korzystania z projektowanych do zlikwidowania serwitutów.

3/ ustalił na podstawie tabeli likwidacyjnej wsi Wężewo następującą postać i rozciągłość mających ulec serwitutów:

Osady Nr. 2 i Nr. 3 mają prawo otrzymać na poprawę zabudowań rocznie z lasów Suche każda po 2 sosny o średnicy 10 cali na wysokości 3 łokci od korzenia, o długości 24 stóp /futów/ licząc od zrębu przy pniu do odcięcia przy wierzchołku, i po 4 drągi o grubości 3 cali na wysokości 3 łokci od ziemi o długości 20 stóp /futów/. Ponadto każda osada ma prawo otrzymać z lasów Suche na opał zbieraniny w ilości 32 parokonnych fur o zawartości każda 20 stóp sześciennych masy drzewnej, osada ½ Nr. 11 ma prawo otrzymać na naprawę zabudowania rocznie po 1 sośnie i 2 drągi o wymiarach podanych wyżej, na opał zaś ma prawo otrzymać rocznie 26 parokonnych fur zbieraniny o zawartości każda fura 20 stóp sześciennych masy drzewnej.

4/ zaproponował stronom dobrowolnego układu w przedmiocie likwidacji serwitutów wsi Wężewo, przekonawszy się jednak, iż nie można w tym względzie uzyskać zgody stron, dokonał opisu folw. Żbiki, wchodzącego w skład dóbr Krasne z uwzględnieniem terenów, nadających się do wydzielenia wynagrodzenia za serwituty wsi Wężewo i zawiadomił strony, iż występuje za pośrednictwem Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Warszawie do Okręgowej Komisji Ziemskiej w Warszawie z wnioskiem o zarządzenie likwidacji serwitutów wsi Wężewo w drodze przymusu.

Dobra Krasne, poza serwitutami wsi Wężewo, obciążone są serwitutami wsi Chodup i Szwejki. Komisarz Ziemski nie zaprojektował kolejności likwidacji tych serwitutów ze względów następujących:

Wieś Chodup likwiduje przysługujące jej serwituty w drodze dobrowolnego układu i sprawa ta znajduje się w opracowaniu Urzędów Ziemskich.

O likwidację serwitutów wsi Szwejki wystąpił do Powiatowego Urzędu Ziemskiego w Ciechanowie administrator dóbr Krasne. Sprawa ta jest w toku.

Poza zbadaniu okoliczności niniejszej sprawy, tudzież biorąc pod uwagę:

1/  że istnienie serwitutów osad tabelowych Nr. Nr. 2, 3 i ½ Nr. 11 wsi Wężewo jest bezsporne.

2/  że serwituty są ściśle określone:

3/ że serwituty wsi Szwejki, Chodup, obciążające wespół z wsią Wężewo dobra Krasne są w toku likwidacji.

4/ że aczkolwiek w wykazie hipotecznym dóbr Krasne figurują serwituty osad tabelowych Nr. Nr. 86, 87, 88 i 89 wsi Węgrzynowo, to jednak jak stwierdza to tabela likwidacyjna tej wsi, osady Nr. Nr 86 i 87 obejmujące wspólne grunty całej gromady z serwitutów nie korzystały.  Nr. Nr 88 i 89 tabela likwidacyjna wsi Węgrzynowo nie zawiera.

5/ że Komisarzowi Ziemskiemu nie udało się uzyskać zgody stron na zlikwidowanie serwitutów wsi Wężewo w drodze dobrowolnego układu.

Okręgowa Komisja Ziemska w Warszawie, na zasadzie artykułu 12 i 16 Ustawy z dnia 11/VIII. 1923 r. /Dz. Ust. Nr. 90 poz. 706/23, par. 49 i 50 Rozporządzenie Prezesa b. Głównego Urzędu Ziemskiego z dnia 14/XII 1922 r./Dz.Ust. Nr. 8 poz. 49/23, art. 19 i 39 Ustawy z dnia 7 maj 1920 r. /Dz. Ust. Nr. 42 poz. 249/,

Postanowiła:

Wyznaczyć stronom zainteresowanym 30-dniowy termin do zawarcia dobrowolnego układu w przedmiocie likwidacji serwitutów wsi Wężewo, gm. Zalesie pow. Ciechanowskiego obciążających lasy pod nazwą „Suche” wchodzących w skład dóbr Krasne, a których to serwitutów postać i rozciągłość jest następująca:

Osady Nr. 2 i Nr. 3 mają prawo otrzymywać na poprawę zabudowań rocznie z lasów Suche – każdy po 2 sosny o średnicy 10 cali na wysokości 3 łokci od korzenia, długości 24 stóp/ futów/, licząc od zrębu przy pniu do odcięcia przy wierzchołku i po 4 drągi o grubości 3 cali na wysokości 3 łokci od ziemi o długości 20 stóp /futów/, ponad to każda osada ma prawo otrzymać z lasów Suche na opał zbieraniny w ilości rocznie 32 parokonnych fur o zawartości każda fura 20 stóp sześciennych masy drzewnej, osady ½ Nr. 11 ma prawo otrzymać na naprawę zabudowań po 1 sośnie i 2 drągi o wymiarach podanych wyżej, na opał zaś ma prawo otrzymać rocznie 26 parokonnych fur zbieraniny o zawartości każda fura 20 stóp sześciennych masy drzewnej.

W razie niezawarcia dobrowolnego układu zakreślonym wyżej terminie, zarządzić likwidację wymienionych serwitutów w drodze przymusu z urzędu.

Orzeczenie niniejsze może być zaskarżone do Głównej Komisji Ziemskiej za pośrednictwem Okręgowej Komisji Ziemskiej w Warszawie w ciągu dni 14 od daty doręczenia stronom odpisu orzeczenia.

Oryginał opatrzony należytymi podpisami:

Za zgodność: F Klas

Sekretarz Okręgowej Komisji Ziemskiej w Warszawie

Warszawa, 27 września 1928 rok.

ODPIS

Nr. sprawy 105/28

Orzeczenie

Okręgowa Komisja Ziemska w Warszawie na posiedzeniu niejawnym w dniu 27 września 1928 roku w składzie:

Przewodniczący – Prezes O. U. Z. w Warszawie St. Rosłaniec

Del. Min . Rolnictwa – J. Trąbczyński

Del. Wojewody Warszawskiego – J. Kowalczewski

Del. Prezesa O.U.Z w Warszawie – St. Wypuszek

Przedstawiciele rolników

Od większej własności -* S. Piłsudski

Od małej własności – A. Karniewski i R. Onyszko

Od bezrolnych – F. Urbański

Sekretarz – P. Pączkowski

Rozpoznała sprawę dobrowolnej likwidacji serwitutów osad tabelowych Nr. Nr. 2, 3 i ½ 11 wsi Wężewo, gminy Zalesie powiatu ciechanowskiego, obciążających dobra ziemskie Krasne z przyległościami, powiatu ciechanowskiego w przedmiocie zatwierdzenia umowy z dnia 2 kwietnia 1928 roku oraz sprawę umorzenia przymusowej likwidacji serwitutów tejże wsi.

Przedmiot i okoliczności sprawy

Prawomocnem orzeczeniem Okręgowej Komisji Ziemskiej w Warszawie z dnia 16 kwietnia 1926 roku wdrożone zostało przymusowe postępowanie w przedmiocie likwidacji serwitutów wsi Wężewo, strony jednak doszły do porozumienia i w dniu 2 kwietnia 1928 roku została podpisana umowa pomiędzy Mieczysławem Leleszem, pełnomocnikiem współwłaścicieli dóbr ziemskich Krasne z przyległościami, powiatu ciechanowskiego działającym na mocy plenipotencji sporządzonej przed notariuszem Zygmuntem Wasiutyńskim w dniu 6 lipca 1920 r. za Nr. 1960 a Wacławem Szczyglakiem, pełnomocnikiem posiadaczy osad tabelowych Nr. 2, 3, ½ 11 wsi Wężewo, gminy Zalesie, powiatu ciechanowskiego działającym na mocy myśl której posiadacze osad tabelowych wyżej wymienionych w zamian za zrzeczenie się wszystkich przysługujących im z mocy zapisu tabelowego praw do serwitutów leśnych, obciążających dobra ziemskie Krasne z przyległościami otrzymali z folwarku Bobowo, wchodzącego w skład tychże dóbr ziemskich ogółem na indywidualną wartość 14 ha 6320 m². gruntu oraz 5000 szt. cegły i 3 metry sześcienne drzewa budulcowego na każdą osadę.

Komisarz Ziemski na powiat ciechanowski stwierdził protokólarnie w dniu 31 maja 1928 roku zgodność powyższej umowy z przepisami ustawowymi poczem akta sprawy skierował do Okręgowego Urzędu Ziemskiego do rozpoznania.

Okręgowa Komisja Ziemska w Warszawie po zbadaniu okoliczności sprawy oraz zważywszy:

– Że pełnomocnik współwłaścicieli dóbr ziemskich Krasne z przyległościami oraz przedstawiciel posiadaczy osad tabelowych wsi Wężewo byli uprawnieni do zawarcia umowy w przedmiocie likwidacji serwitutów:

– Że zawarta umowa jest wyrazem obopólnej zgody stron i przez właściwe osoby została podpisana:

– Że  grunty oddawane za serwituty nie są przedmiotem sporu ani nie są terenami leśnemi:

– Że właściciele gruntów przylegających do gruntów otrzymanych przez serwitutów nie wnoszą żadnych sprzeciwów w przedmiocie ustalonych granic zewnętrznych:

– Że strony dokładnie znają warunki umowy oraz położenie, przestrzeń, rodzaj i granice gruntów za serwitutowych:

– Że dowody pomiarowe jako sporządzone zgodnie z instrukcją techniczną w myśl opinii Wydziału Technicznego z dnia 29 sierpnia 1928 roku kwalifikują się do zatwierdzenia:

– Że wierzyciele hipoteczni oraz osoby, których prawa figurują w dziale III i IV wykazu hipotecznego dóbr ziemskich Krasne z przyległościami zostali powiadomieni o zamierzonej likwidacji serwitutów za pośrednictwem ogłoszenia w Monitorze Polskim Nr.186 z dnia 14.VIII.1928 roku oraz drogą bezpośrednich pism zawiadomień:

– Że zawarta umowa zgodna jest z przepisami Rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 1.II.1927 r. zniesieniu służebności:

Na podstawie art. Art.12, 15 i 16 ustawy z dnia 11 sierpnia 1923 roku o zakresie działania Ministra Reform Rolnych i organizacji Urzędów i Komisji Ziemskich /Dz.Ust.Nr.90/27 r.706/ oraz art.art. 12, 13, 19, 20 i 30 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 1 lutego 1927 roku o zniesieniu służebności /Dz.Ust.N.10 1927 r. poz.74/.

POSTANAWIA:

1/ Umowę zawartą w dniu 2 kwietnia 1928 roku pomiędzy pełnomocnikiem współwłaścicieli dóbr ziemskich Krasne z przyległościami, powiatu ciechanowskiego, a przedstawicielem posiadaczy osad Nr. Nr. 2, 3 i ½ 11 w tabeli likwidacyjnej wsi Wężewo, gminy Zalecie powiatu ciechanowskiego zapisanych w przedmiocie likwidacji serwitutów leśnych obciążających dobra ziemskie Krasne z przyległościami zatwierdzić.

2/ Postępowanie przymusowe odnośnie likwidacji serwitutów osad tabelowych wsi Wężewo, wdrożone orzeczeniem Okręgowej Komisji Ziemskiej w Warszawie z dnia 16 kwietnia 1926 roku w myśl p. 3 art. 30 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 lutego 1927 roku o zniesieniu służebności /Dz.Ust.Nr.10/27 r. p.74/- umorzyć

Orzeczenie niniejsze może być zaskarżone do głównej Komisji Ziemskiej za pośrednictwem Prezesa Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Warszawie w terminie dni 30, licząc od dnia następującego po dniu doręczenia odpisów tegoż orzeczenia.

Oryginał opatrzony należytymi podpisami:

Z zaświadczenia z gminy Zalesie, będącego w Archiwum Państwowym w Warszawie Oddział w Mławie, dowiadujemy się, kim byli właściciele osad przytaczanych w tych dokumentach.

Zaświadczenie:

Urząd gminy Zalesie powiatu ciechanowskiego niniejszym zaświadcza, że bezpośrednimi właścicielami osad tabelarycznych we wsi Wężewo, gminy tutejszej posiadającymi swoje osady w serwitucie dłuższymi od jednego roku są następujące gospodarze

Krasne, 27 listopad 1925 rok

Powyższe „Orzeczenia” i „Zaświadczenie” przepisał k.wyszkows@wp.pl z ich kopii uzyskanych z Archiwum Państwowego w Warszawie Odział w Mławie.

Wężewo, 12 września 2018 roku.