Miejsca archeologiczne nam najbliższe

W Przasnyszu, 28 grudnia 2018 roku, w budynku Muzeum Historycznego odbyło się spotkanie z Panem dr Wojciechem Borkowskim z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie oraz Panem mgr Zbigniewem Miecznikowskim z Muzeum Mazowieckiego w Płocku – autorami publikacji-katalogu pt: „Zabytki archeologiczne ziemi przasnyskiej”, wydawnictwa Muzeum Historycznego w Przasnyszu. Autorzy, są to archeolodzy, którzy już od wielu lat zajmują się badaniami najdawniejszych dziejów ziemi przasnyskiej. (Książka ta jest w naszej Mini Biblioteczce Północnego Mazowsza w Wężewie). Badacze ci zabrali nas w niezwykłą podróż w czasie i przestrzeni, przez wieki, tysiąclecia kultur, ludów, które zamieszkiwały nasze tereny, także w Wężewie i naszej Gminie Krasne. Posłużę się słowami dr Borkowskiego, który przepięknie podsumował, po co powstała ta publikacja katalog.
– Chciałbym żebyście państwo czytając i oglądając tę publikację widzieli ludzi, którzy są za tymi przedmiotami: Achajów, Celtów, Wandali. Są to ludzie, którzy trzymali te przedmioty i tu żyli przed nami i których szczątki spoczęły w tej ziemi –
Czytając tę pracę zauważyłem, że jest bardzo mało informacji o odkryciach archeologicznych w naszej gminie. Natrafiłem może na dwie lub trzy wzmianki o naszych gminnych miejscowościach. I zadałem sobie pytanie, dlaczego ziemie, na których żyjemy są tak ubogie w „skarby archeologiczne”, dlaczego nie ma szlaków turystyczno-rowerowych, przydrożnych tablic informacyjnych, wydrukowanych przewodników i zwykłych ulotek o tych miejscach, jak to można spotkać w innych gminach? Odpowiedź nasunęła mi się sama, jest przykra i smutna, a brzmi: tereny nasze są nic nie warte i dlatego żaden lud i kultura go nie zamieszkiwała. Nic podobnego, bardziej nie mogłem się pomylić!
Na dowody obalające moją tezę natrafiłem bardzo szybko, pomoc przyszła ze „Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Krasne z dnia 25 listopada 2016 r. Mamy pełny obraz, choć trochę niejasny, co znaleziono na naszych terenach.

Tabela 14. (str. 48) Wykaz stanowisk archeologicznych położonych na terenie gminy Krasne
(Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Mazowieckiego Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, 2016 r.

Z innych opracowań wiadomo, jak w pradawnych czasach żyli wtedy ludzie i czym się zajmowali. Spróbujmy skojarzyć te informacje z najważniejszymi miejscami i obiektami w powyższej tabeli.

Na pierwsze miejsce zasługuje Kozin i jego najstarszy obiekt ”znalezisko luźne neolit”. Dokładnie między Kozinem a Filipami, około 6 tys. lat temu, czyli 4 tys. lat przed naszą erą (w skrócie p.n.e.) mieszkali ludzie trudniący się uprawą roślin i hodowlą zwierząt, ich główne narzędzia były zrobione z krzemienia. Czym trudnią się mieszkańcy Kozina obecnie? Odpowiadam – uprawą roślin i hodowlą zwierząt, no narzędzia mają inne. Nasi neolityczni przodkowie uprawiali jęczmień i pszenicę, a hodowali świnie, kozy i owce, nie gardzili też rybami i owocami runa leśnego, mieszkali prawdopodobnie w tak zwanych ziemiankach i znali technikę obróbki gliny. Brzmi to bardzo znajomo, jakby ci ludzie żyli sto a nie 6 tysięcy lat temu. Na naszym terenie przebywali także zapewnie przedstawiciele neolitycznych dwóch kultur, tzw. pucharów lejkowatych i amfor kulistych. Ci ostatni zajmowali się przeważnie hodowlą zwierząt i przebywali u nas około 3 tysiące lat p.n.e. (przypomnę, że wielka piramida w Egipcie powstała 2,5 tys. lat p.n.e.).
Do ludzi mieszkających po nich, trudniących się niemal wyłącznie hodowlą zwierząt, około 2 tys. lat p.n.e., wkroczyła epoka brązu. Ślady osadnictwa z tego okresu znaleziono przy drodze z Warszawy do Przasnysza, czyli w Iłówku, Mosakach Stara Wieś i w Żbikach. Są to ślady kultury trzcinieckiej, która na żyźniejszych glebach przekształcała swój charakter z hodowlanego na uprawowy. Zapoczątkowany został zwyczaj ciałopalenia, który przetrwał kilka tysiącleci na niemal całym obszarze Europy.
W wyniku rozmaitych przekształceń, spowodowanych różnymi czynnikami, ok. 1 tys. p.n.e. nastała kultura łużycka (cały czas trwa epoka brązu). Znaleziono ślady osadnictwa tej kultury właśnie w Szlasach Żalnych (bardzo bogate ślady regionalne centrum), ale także w Żbikach, Iłówku i w Zalesiu, a także w Kozinie (tego nie ma w tabeli). Ludność kultury łużyckiej zajmowała się głównie rolnictwem (uprawa zbóż, głównie pszenicy, ale także prosa, jęczmienia i owsa, ponadto maku, lnu, rzepy), używając drewnianych radeł i kopaczek z jelenich rogów, hodowała bydło i trzodę oraz owce i kozy, żyła w osadach (pod koniec epoki brązu już fortyfikowanych, jak gród w Biskupinie), w kurnych drewnianych chatach. Szczytowy okres rozwoju kultury łużyckiej to przełom epok brązu i żelaza. Niektórzy badacze i archeolodzy twierdzą, że w czasie Kultury Łużyckiej żyło na terenach polskich około 750 tys. ludzi, prawie tyle samo, co w czasach Mieszka i Chrobrego 2 tys. lat później. Pod koniec epoki brązu i początku epoki żelaza rozpoznano jeszcze okres Halsztacki i szczątki osadnicze w Kozinie, Mosakach Ruklach, Szlasach Żalach, Iłówku i Żbikach. W tym okresie pojawiły się pierwsze przedmioty żelazne, ale to już inna epoka .

W epoce żelaza, a ściślej w okresie Lateńskim, 400 lat p.n.e., wkroczyli do nas Celtowie, a ślady ich osadnictwa znaleziono w Kozinie, Mosakach Ruklach i Szlasach Żalnych (z reguły są to te same stanowiska, tylko płytsze warstwy osadnicze). Ślady Celtów odkryto też na stanowisku w Rembielinie- Łysa Góra, gm. Chorzele (w pismach światowych Rembielin jest uważany za najdalej wysunięty punkt północno-wschodni osadnictwa Celtów). Wstępowanie tak daleko na północ zabytków wytworzonych przez celtyckich rzemieślników, łączone jest z funkcjonowaniem w tym czasie szlaku bursztynowego. Bursztyn był wydobywany w Puszczy Kurpiowskiej i był tak samo cenny jak z Morza Bałtyckiego. Osady leżące na tym szlaku korzystały z dobrodziejstw handlu. Kupcy wędrujący w obu kierunkach przywozili nie tylko pierścionki, spinki do włosów z brązu i żelaza, ale przede wszystkim technologie uprawy roślin i chowu zwierząt. Od tego czasu domy zaczęto budować z drewna i ogradzać je (dziś też tak czynimy), a handel, jak to się dziś mówi, to dźwignia gospodarki. W okresie przełomu epok brązu i żelaza podróżowali z bursztynem na pewno Achajowie (starożytni Grecy). Dowodem tego są odnalezione sztylety z brązu w stylu Achajskim. Warto zauważyć, że na najwyższych wzniesieniach w gminie Krasne, w Szlasach Żalnych też jest miejsce, na którym nagromadziły się materiały z różnych epok, z późnego okresu brązu, z kręgu kultury łużyckiej oraz żelaza; miejsce bardzo podobne jak wspomnianej miejscowości koło Chorzel.
Następnym okresem osadniczym na terenie naszej gminy, to ”okres przedrzymski”, II w p.n.e. i wpływów rzymskich do V w n.e., najbogatszy w znaleziska. Bardzo piękne stanowiska odnaleziono w Wężewie, Zalesiu, Szlasach Żalnych i Mosakach Ruklach, z tym, że w Szlasach Żalnych i Mosakach Ruklach odkryto cmentarzyska z późnego okresu wpływów rzymskich. Na naszych terenach panowała kultura przeworska, bardzo prężnie działająca, wieść niesie, iż to słynny lud Wandalów wtedy zamieszkiwał nasze tereny. Przywieźli oni ze sobą technologię wyrobu żelaza z rud darniowych, które wydobywano niedaleko Chorzel. Pod koniec IV i V w n.e. nastąpił epizod osadnictwa gotów (kultura wielbarska), ale tylko na północy Mazowsza. Oczywiście handel bursztynem trwał nadal a żelazo wytapiano z darni aż do końca czasów tzw. wpływów rzymskich, około III, IV w n.e., kiedy przybyli Hunowie i Attyla „Bicz Boży”.

Pionierem archeologii na naszych terenach był ks. Antoni Brykczyński (proboszcz między innymi w Pałukach, profesor seminarium duchownego w Płocku), który w 1882 r. w Krasnem zbadał dwa stanowiska archeologiczne. Pierwsze, w bliżej nieokreślonej piaśnicy, znaleziono nie całą popielnicę o średnicy 27 cm, zrobioną z gliny czerwonej i mającą rysunki oraz szlak dookoła, w największym obwodzie, złożony z trójkątnych zębów. Na drugim stanowisku, na które natrafiono podczas sadzenia drzew, pozyskano nie tylko kilka popielnic, ale również zabytki wykonane z brązu. Stanowisko to było na lub w pobliżu cmentarza parafialnego, o czym świadczy informacja samego księdza, cytuję: ”Piękne to wykopalisko budzi niepłonną nadzieję, iż da nam jeszcze więcej okazów, które przy kopaniu fundamentów pod mury cmentarza zapewne się znajdą.” W tabeli nie ma śladu o odkryciu księdza w Krasnem, ani też o tym, że w Krasnem odkryto także monety rzymskie a konkretnie Denar Antoniusza Piusa z lat 145-161 n.e. U naszych sąsiadów w Bogatem i Dobrzankowie były znaleziska z tego okresu słynne na cały świat. To był okres prosperity i dobrobytu, aż do nadejścia Hunów ze wschodu. Ludy tu zamieszkujące odeszły albo na zachód albo, z Attylą na Rzym. Pozostała pustka, bez żadnych śladów osadnictwa, aż do nadejścia Słowian w VII w.
Nasi pradziadowie Słowianie przybyli na nasze tereny i zamieszkali w ziemiankach, jak nasi neolityczni poprzednicy, ale nie ma śladu obróbki metali, lub posiadania jakiegokolwiek metalu. Na naszych terenach nie znaleziono żadnych miejsc ich zamieszkiwania. Najbliżej nas, przy rzekach Łydyni, Orzycu i Węgierce, dopiero w X w n.e., kiedy to Mazowsze było pod wpływem państwa piastowskiego, pojawiły się grody w Ciechanowie, Grudusku i Sypniewie, ale to już nowsza historia.
Na koniec pragnę zacytować, ze Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Krasne, następujące zdania:

„W świetle badań AZP rozpoznane dotychczas osadnictwo w gminie Krasne nie przedstawia się zbyt imponująco. Wydaje się jednak, iż taki stan może wynikać z niedostatecznego rozpoznania terenu, dlatego też należałoby przeprowadzić badania weryfikujące obecny stan wiedzy. Należy również powrócić do analizy materiałów już pozyskanych w celu dokładniejszych określeń pod względem zarówno kulturowym, jak i chronologicznym”.

Podpisuję się pod tym stwierdzeniem obydwiema rękami.

k.wyszkows@wp.pl
Materiały źródłowe:
Zabytki archeologiczne ziemi przasnyskiej
Archeologia pod choinkę plock.gosc.pl
Co się działo na ziemiach polskich w czasach starożytnych? Onet kultura.pl„
Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Krasne z dnia 25 listopada 2016 r.
Polska Historia Epoka Brązu – Interia.pl