/krótki zarys „ciekawostek historycznych” z obecnego terytorium
i administracji Gminy Krasne tuż po II wojnie światowej/

75 lat temu, tuż po zakończeniu II wojny światowej, obszar obecnej Gminy Krasne był zupełnie inny niż obecnie. Proces przekształceń trwał od 1945 do 1954 roku i można go podzielić na dwa etapy. Pierwszy etap przypada na lata 1945-1950, w których kształtowała się koncepcja organów władzy i administracji w „Radach Narodowych” (RN) w gminach, a drugi – w latach 1950 – 1954, w których aparat państwowy oparty został na jednolitym systemie „Gromadzkich Rad Narodowych” (GRN) – czyli w skrócie cała władza w ręce rad. Potraktujmy te okresy bardzo umownie bo w różnych źródłach jest troszeczkę inaczej przedstawiane, jednakże w tych okresach, jak Państwo sami przeczytają, przewinęło się wiele nazwisk osób (wypisane są poniżej w drugiej (II) części artykułu), które tworzyły te struktury. Nie tylko zachodziły bardzo interesujące zmiany w nazwiskach funkcjonariuszy państwowych na terytorium naszej gminy, lecz przede wszystkim istotne zmiany terytorialne. W drugiej części artykułu przedstawiam statystykę obszarów rolnych, jak również strat wojennych po II wojnie światowej.
Zapraszam.
Część I

Do 1946 roku Krasne formalnie nie było w nazwie naszej gminy. Na obecnym jej obszarze, tuż po wojnie II wojnie, funkcjonowały dwie gminy: Gmina Zalesie i Gmina Bartołdy. (Te dwie struktury były także w czasach zaborów przynajmniej od 1827 roku i w okresie I wojny światowej oraz później, ale o tym może w innym artykule). Jednakże trzeba zaznaczyć, iż siedziba władz Gminy Zalesie mieściła się prawdopodobnie w Krasnem, tak samo jak wszystkie inne instytucje gminne, np.: Posterunek Policji Państwowej w tak zwanym 20-leciu międzywojennym i po II wojnie. Bardzo pięknym przykładem na ciągłość administracyjną i kadrową jest powstanie w czasie I wojny światowej bardzo ważnej instytucji na naszych terenach, śmiem twierdzić że najważniejszej, czyli Gminnego Komitetu Obywatelskiego. Cytuję „W gminie Zalesie a konkretnie w miejscowości Krasne zawiązał się w lutym 1915 roku Gminny Komitet Obywatelski, w którym aktywnie uczestniczyli ciechanowscy właściciele ziemscy. Na czele z przewodniczącym ziemianinem ze Żbik Adamem Cichowskim (był On także założycielem Ochotniczej Straży Pożarnej Żbiki Wężewo) i członkiem księdzem Edmundem Bieńkowskim”. To pokazuje, iż w naszym społeczeństwie obecnej Gminy Krasne w czasach zaborów, wykształciły się kadry zdolne do natychmiastowego działania w czasach wojny i zmieniającej się sytuacji politycznej, bez pomocy państw zaborczych. Sam komitet powstał na bazie różnych organizacji społecznych, związków rolniczych i organizacji niepodległościowych działających w okresie zaboru rosyjskiego na naszych terenach. Po zakończeniu I wojny stanowił zaczątek administracji w niepodległym już Państwie w naszych Gminach. Sama nazwa Gmina Zalesie przetrwała do 1946 roku, a później teren zajmowany przez tę gminę nazwano formalnie Gminą Krasne. W 1954 roku Gmina Krasne została prawnie i formalnie podzielona, odłączono od niej miejscowości na linii rzeki Węgierki a przyłączono większość miejscowości z likwidowanej gminy Bartołdy.
Podobnie było z gminą Bartołdy , lecz zupełnie inaczej zakończyła swoją działalność bo dokonał się na niej swoisty „rozbiór” . Nazwa gminy pochodzi od wsi Bartołdy, lecz siedzibą władz gminy były Barańce . Była to gmina, która także prężnie działała w czasach I wojny. Cytuję „w gminie Bartołdy w styczniu 1915 roku rozpoczął swą działalność statutową Komitet Obywatelski w składzie – ksiądz Józef Orłowski, jako przewodniczący, Stanisław Godlewski – członek i Wacław Koziński – sekretarz” (sam temat Gminnego Komitetu Obywatelskiego na naszych terenach także jest wart dodatkowego artykułu, ale może kiedy indziej). W tejże miejscowości gminnej (to jest w Barańcach) mieścił się w 20-leciu międzywojennym prawdopodobnie Posterunek Policji Państwowej. Koniec Gminy Bartołty nastąpił 29 września w 1954 roku, gdy została zlikwidowana. Obecnie miejscowości gminy Bartołty są w czterech ościennych gminach, to jest: Przasnysz, Czernice Borowe, Opinogóra i oczywiście Krasne, gdzie obecnie znajdują się Bartołdy.
Dla chętnych
Aby pokazać kontekst tych przemian trzeba cofnąć się w czasie i pokrótce naszkicować zarys samorządu w ogóle. Krótko przed zaborami w Polsce pojawiły się pierwsze przejawy samorządu terytorialnego w nowoczesnym ujęciu (rozwijanym w świecie od czasów Rewolucji Francuskiej) w postaci ordynacji miejskiej z kwietnia 1791 r. (zgodnie z nią miasta królewskie mogły wybierać samodzielnie swoje władze, a na obszarach wiejskich działały gromady). Następnie w okresie zaborów kształt samorządu terytorialnego na terenie Polski (a ściślej Królestwa Kongresowego) określał ukaz carski z 10 lutego 1864 r., który był podstawą funkcjonowania samorządu gmin wiejskich. Od odzyskania przez Polskę niepodległości w roku 1918 zaczęły kształtować się zręby niepodległego samorządu terytorialnego oparte na przepisach prawa zaborczego. Proces ten trwał do wybuchu II wojny światowej w 1939 roku.

Część II

I. Gmina Krasne (Akta gminy Krasne)
Według danych z 18 października 1947 roku, obszar gminy Krasne wynosił 7992 ha, z czego gruntów ornych było 5942,32, łąk i pastwisk – 505,75, lasów – 1108,07, nieużytków – 423,49, stawów i jezior – 12,37 ha.
Ilość mieszkańców według tychże danych 5330 osób. Dla porównania można dodać, że przed 1939 r. w gminie mieszkało 5670 osób.
Ogólna liczba gospodarstw w gminie wynosiła 832, w tym do 1ha – 19, do 2 ha -47, do 3 ha – 125, od 3 do 5ha – 212, od 6 do 10 ha – 192, od 11do 15 ha – 115, od 16 do 20 ha – 6 1, od 21 do 30 ha – 50, ponad 30ha -11.
W wyniku reformy rolnej rozparcelowano 5 obszarów o łącznej powierzchni -1080 ha, z czego przydzielono: służbie folwarcznej – 680 ha, bezrolnym – 185 ha, właścicielom gospodarstw karłowatych – 184 ha, małorolnym -185 ha.
Podczas wojny zniszczeniu uległo 15% majątku gminy, co w liczbach przedstawia się następująco: liczba zagród wiejskich zniszczonych i uszkodzonych – 150, na łączną sumę /z 1939 r./ 900.000 zł, z czego do października 1947 roku odbudowano 56.
Na terenie gminy istniało sześć zakładów przemysłowych państwowych, które zatrudniały 280 osób, dziesięć zakładów handlowych zatrudniających 15 osób oraz 2 spółdzielnie handlowe zrzeszające 323 członków. Oprócz zakładów przemysłowych państwowych i spółdzielczych funkcjonowało 15 warsztatów rzemieślniczych, które zatrudniały 15 osób.
Dla 1470 dzieci w wieku szkolnym utworzono 8 szkół powszechnych, do których uczęszczało 1420 dzieci, a zajęcia szkolne prowadziło z nimi 21 nauczycieli. Ponadto było jeszcze przedszkole dla 50 dzieci.
W skład gminy wchodziło 23 gromady, a mianowicie: Augustowo, Bogdalec, Elżbiecin, Filipy, Gawronki, Kalinowiec, Kozin, Kieszki, Krasne, Kurowo, Milewo-Brzegędy, Milewo-Rączki, Milewo-Szwejki, Mosaki, Mosaki-Rukle, Szlasy, Szczuki, Tabuły, Węgrzynowo, Węgrzynówek, Wężewo, Zalesie, Żbiki.
Funkcję wójta pełnili kolejno:
1) Niekrasz Wacław od 05.03.1945 r.
2) Szczepański Czesław od 02.08.1945 r.
3) Mieszkowski Ignacy od 25.09.1945 r.
4) Bonisławski Wincenty od 18. 12.1946 r.
5) Babrawski Wilhelm.
6) Rydlewicz Marceli od 22.04.1947 r.
7) Mierzejewski Andrzej od 04.06.1947 r.
Podwójciem byli między innymi:
1) Danowski Zygmunt od 05.03.1945 r.
2) Kierzkowski Zygmunt od 07.10.1945 r.
Stanowisko Przewodniczącego GRN (Gminna Rada Narodowa) pełnili kolejno:
-Gorajczyk Witold od 05.03.1945 r.
-Bonisławski Wincenty od 21.10.1946 r.
-Usiądek Stefan od 12.05.1948 r.
-Stefański Tadeusz od 13.12.1948 r.
-Chrzanowski Piotr od 09.08. 1949 r.
-Sowa Julian od 17.06.1950 r.
-Jakubiak Czesław 30.08.1952 r.
-Banasiak Władysław od 21.01.1952 r.
-Cichowski Wacław od 30.06.1954 r.
Stanowisko Zastępcy przewodniczącego GRN pełnili kolejno:
-Szczepański Czesław od 05.03.1945 r.
-Babrawski Wilhelm od 29.05.1946 r.
-Kilianiak Jan od 13.12.1948 r.
-Kiliański Marian od 17.06.1950 r.
-Nasierowski Witold od 29.04.1953 r.
Funkcję sekretarza gminy pełnił między innymi Koniecki Jan.

II. Gmina Bartołdy (Akta gminy Bartołdy 1953 r.)
Obszar gminy wynosił 8730 ha., z czego gruntów ornych było – 7360, łąk – 270, lasów- 87, ogrodów i sadów – 21, innych gruntów opodatkowanych – 360 oraz nieużytków – 632 ha. Według obliczeń z roku 1947 w gminie było 3741 mieszkańców.
Ogólna ilość gospodarstw rolnych w gminie wynosiła 591, w tym gospodarstw do 2 ha – 44, od 2 do 5 ha – 89, od 5 do 10 ha – 26, od 10 do 20 ha -183, od 20 do 30 ha – 70, od 30 do 50 ha – 37, oraz powyżej 50 ha 1. Z powyższych danych wynikało, że struktura rolna gminy była właściwa, ponieważ zdecydowaną przewagę miały gospodarstwa średnie.
Gmina Bartołdy składała się z 19 następujących gromad: Bartołdy, Brzozowo, Brzozówka, Cierpigórz, Długołęka, Goździe, Grabowo, Golany, Kraski, Klonowo, Łaguny, Pokojewo, Pęczki, Rembowo, Sosnowo, Turowo, Wola Wierzbowska, Załuźe i Zielona.
Funkcję wójta pełnili kolejno: Krupiński Wiktor, Banach Zygmunt, Włodarczyk Czesław, Borowy Władysław.
Funkcję podwójciego sprawowali między innymi Banach Zygmunt i Włodarczyk Czesław.
Stanowisko Sekretarza gminy pełnili kolejno: Krupiński Mieczysław, Fabisiak Stanisław, Piotrowski Zygmunt, Hoffman Kazimierz, Podlaski Jan oraz Paczkowski Julian.
Stanowisko przewodniczącego GRN zajmowali /kolejno/ między innymi Krupiński Wiktor oraz Chrzanowski Piotr, natomiast zastępcami przewodniczącego byli: Nałęcz Henryk i Paprawski Jan. Należy zaznaczyć, że względu na niekompletność materiałów archiwalnych, nie można było ustalić wszystkich osób, które kolejno pełniły funkcję w Zarządzie Gminy i Prezydium Gminnej Rady Narodowej.

Biografia
1) Archiwum Państwowe w Warszawie Oddział w Mławie (Akta gminy Krasne i Bartołdy). Kwerendę przeprowadziła Pani Grażyna Wróblewska (Wójt Gminy Przasnysz). (Dziękujemy za przekazanie materiałów).
2) Centralny Komitet Obywatelski Królestwa Polskiego na powiat ciechanowski (1914-1915), Warszawa, 2015.08.19, Mariusz Marek Mysiakowski
3) wartowiedziec.pl Samorząd terytorialny w Polsce (1). Rys historyczny Sylwia Cyrankiewicz – Gortyńska
4) ploniawy-bramura.pl, Gmina wczoraj i dziś
5) krasne.pl/
6) wezewo.osp.org.pl
7) wikipedia.org

Materiały zebrał i opracował: k.wyszkows@wp.pl